مستندات قرآنی وحدت در کلام امام خمینی .... ۱

محمدعلی خسروی
قسمت اول
تعابیر گوناگونی که حضرت امام خمینی (ره ) در موضوع « وحدت امت » به کار برده اند شاید در کمتر موضوعی نظیر آن را بتوان یافت . تعبیرات دقیق و پرمعنایی که اگر خواننده از کنار آن به سادگی نگذرد و در مفهوم آن اندکی تامل کند افق های گسترده ای از اندیشه های اجتماعی و تربیتی بر روی فهم و درک او گشوده می شود و به نکات مهمی از معارف الهی و حقایق قرآنی دست می یابد.

محمدعلی خسروی
قسمت اول
تعابیر گوناگونی که حضرت امام خمینی (ره ) در موضوع « وحدت امت » به کار برده اند شاید در کمتر موضوعی نظیر آن را بتوان یافت . تعبیرات دقیق و پرمعنایی که اگر خواننده از کنار آن به سادگی نگذرد و در مفهوم آن اندکی تامل کند افق های گسترده ای از اندیشه های اجتماعی و تربیتی بر روی فهم و درک او گشوده می شود و به نکات مهمی از معارف الهی و حقایق قرآنی دست می یابد. در این مقاله برخی از این تعابیر را که الهام گرفته از آیات قرآن کریم به کنایه یه با صراحت است بررسی می کنیم . ولی قبل از آن لازم است توجه خوانندگان عزیز را به یکی از ویژگی های مهم سخنان حضرت امام (ره ) جلب کنم :
امام خمینی در گفتار و نوشتار خود متن آیات و روایات را به ندرت ذکر می کرد به طوری که گاهی در یک سخنرانی حتی یک آیه هم تلاوت نمی کرد. اما با اندکی تامل در بیانات ایشان به خوبی مشخص می شد که عمده این سخنان دارای مضامین قرآنی و مستند به کتاب و سنت است به گونه ای که روح آیات و روایات در الفاظ و کلمات امام موج می زد. شاید بتوان گفت معنویت و جذابیت فوق العاده ای که در سخنان دلنشین حضرت امام (ره ) بود عمدتا ناشی از سریان و جریان حقیقت آیات و روایات در عبارات ایشان بود. به عنوان مثال این کلام حکیمانه حضرت امام را بنگرید : « مدرس زنده است تا تاریخ زنده است . » آیا مضمون این سخن جز برداشت دقیق و تمثیل گویایی از حدیث شریف و کلام جاودانه حضرت علی (ع ) است که به کمیل بن زیاد فرمود : العلما باقون ما بقی الدهر (تا روزگار باقی است دانشمندان باقی هستند) امام خمینی با توجه به اینکه شهید آیت الله مدرس را از آن دسته عالمانی می دانست که مصداق کلام امیرالمومنین اند و به بلندای روزگار جاودانه خواهند ماند بدون آنکه حدیث « العلما باقون مابقی الدهر » را صریحا ذکرکند مضمون آن را با عبارت زیبای فوق بیان کرده است .
بررسی و جمع آوری این گونه عبارات در آثار امام خمینی که ملهم از آیات قرآن و کلمات معصومین (ع ) است خود می تواند موضوع رساله مستقلی باشد که اشخاص مطلع و آشنا به رموز کلام ایشان و آگاه از آیات و احادیث باید بدان همت گمارند.
پس از این مقدمه کوتاه به اصل موضوع می پردازیم . آیاتی را که حضرت امام (ره ) در بحث وحدت مورد استناد قرار داده و یا به مضمون و محتوای آن اشاره کرده اند همراه با برخی لطائف تفسیری و نکات علمی برمی شماریم . به امید آنکه توضیحات ما از نورانیت کلام امام نکاهد بلکه مقدمه ای برای فهم بهتر و دقیقتر آن باشد :

۱. وحدت نعمت است
حضرت امام (ره ) در چندین مورد « وحدت » را با واژه « نعمت » همراه کرده و مردم را به قدردانی از نعمت وحدت فراخوانده است از جمله :
« این الان یک نعمتی است که خدا به ما داده که همه مطمئنا برادروار پیش هم نشسته ایم حرفهایمان را می زنیم این را حفظش کنید . (1 ) »
« برادرها باید با حسن نیت و برادری مجتمع باشند و بحمدالله تعالی هستند. ما باید این نعمت الهی که خدا این نعمت را حساب کرده ـ این نعمت بزرگترین نعمت است ـ این نعمت الهی را ما باید حفظش کنیم . مادامی که این نعمت الهی را ما حفظ کردیم در امان هستیم از همه شیاطین . (2 ) »
تعبیر « نعمت » در مورد « اتحاد مسلمانان » یک تعبیر قرآنی است که حضرت امام (ره ) از آیه 103 سوره آل عمران برگرفته است . خداوند سبحان می فرماید :
« واذکروا نعمه الله علیکم اذکنتم اعدا فالف بین قلوبکم فاصبحتم بنعمته اخوانا » ترجمه : نعمت خداوند را به یاد بیاورید که ابتدا با هم دشمن بودید ولی خداوند دلهای شما را به هم نزدیک کرد و در سایه نعمت تالیف قلوب و اتحاد به اخوت و برادری رسیدید. 

 ۲. وحدت معجزه است
امام (ره ) ایجاد اتحاد و رسیدن همه اقشار ملت به وحدت کلمه را یک امر فرابشری و خارق العاده معرفی کرده و همدل شدن اقشار مختلف را تنها و تنها از راه یک امر الهی و غیبی امکان پذیر می داند ایشان می فرماید :
« این وحدت کلمه را خدا ایجاد کرد. یعنی من نمی توانم تصور کنم که بشر بتواند یک ملت سی و چند میلیونی را در مدت کوتاهی اینطور همزبان بکند هم قلب بکند که بچه دو ـ سه ساله زبان باز می کند و همین مسائل را می گوید آن پیرمرد هشتاد ساله هم همین را می گوید. زن و مرد و بچه و صغیر و کبیر همه یک روال حرکت کردند این جز اراده الهی نمی شود باشد. و من هم از اول این معنا را چون احساس کرده بودم امیدوار شده بودم به این نهضت . (3 ) »
شاید برخی خوانندگان تصور کنند که سخن امام سخن بدیع و مهمی نیست چون همه چیز را خداوند ایجاد می کند وحدت هم از این قاعده مستثنی نیست پس آن هم به دست خداست . ولی این برداشت نادرست است و مقصود امام چیز دیگری است . زیرا در این که به یک معنا همه امور را می توان به خداوند متعال نسبت داد تردیدی وجود ندارد. اعتقاد صحیح دینی هم جز این نیست که همه چیز در ید قدرت خداست تحقق قوانین حاکم بر نظام آفرینش کلا بسته به اراده مطلقه او است و هیچ فرد آشنا به مبانی قرآنی و فلسفی و کلامی نمی تواند در این امر مسلم تشکیک و تردید کند. اما موضوع موردبحث خارج از این مقوله کلی است . امام خمینی (ره ) معتقد است تحقق وحدت کلمه در جامعه علاوه بر آنکه مانند همه امور عالم تحت اراده کلی پروردگار است اما به عنایت ویژه و اراده خاص خداوند نیز بستگی دارد مانند معجزات پیامبران که خارج از روال عادی و قوانین مرسوم اتفاق می افتد. وحدت نیز به صورت معجزه از ناحیه خداوند تحقق می یابد. ایشان صریحا در عبارتی می فرماید :
« این وحدت کلمه ای که در تمام اقشار ایران پیدا شد معجزه بود. کسی نمی تواند این را ایجاد کند; این معجزه بود. این امر الهی بود. این وحی الهی بود نه کار بشر . (4 ) »
این سخن امام (ره ) که ایجاد وحدت را معجزه دانسته است کسی نمی تواند آن را ایجاد کند و یک امر الهی است نه کار بشر دقیقا از آیه 63 سوره انفال الهام گرفته شده است . خداوند می فرماید : « والف بین قلوبهم لو انفقت ما فی الارض جمیعا ماالفت بین قلوبهم ولکن الله الف بینهم . ترجمه : خداوند قلوب مومنین را به هم نزدیک و یکی کرد اگر هرچه در زمین است انفاق و هزینه می نمودی تا این وحدت حاصل شود امکان پذیر نبود. از این رو هدف امام (ره ) که وحدت را « معجزه » نامیده و بشر را ازایجاد آن ناتوان می داند عبارت پردازی شاعرانه و مبالغه آمیز نیست ; بلکه بیان یک حقیقت قرآنی است . نکته لطیف دیگر این است که هرگاه معجزه الهی اتفاق بیفتد باید منتظر عنایت ویژه و نوید خاص بود. و لذا ایشان فرموده است :
« این جز اراده الهی نمی شود باشد . و من هم از اول این معنا را چون احساس کرده بودم امیدوار شده بودم به این نهضت . (5 ) »

۳. وحدت واجب است
امام خمینی (ره ) وحدت مسلمین را نه یک امر استحسانی و مستحب بلکه یک امر واجب شرعی می داند و از موضع یک فقیه صاحب فتوا با واژه های « تکلیف » « واجب » و « باید » وظیفه پیروان اسلام را ازلحاظ حکم شرعی روشن نموده است . در این عبارات دقت کنید :
« واجب است بر همه مسلمین که با هم باشند (6 )
مسلمین به حکم اسلام باید ید واحده باشند (7 )
همه باید با هم باشند . این یک تکلیف الهی ـ شرعی است به عهده ما و به عهده همه ملت . (8 ) »
درباره دلایل فقهی وجوب وحدت باید به کتاب های مربوطه مراجعه کرد و این مقاله گنجایش این مبحث را ندارد. ولی به اجمال به یکی از آن ادله اشاره می کنیم :
مقدمه واجب واجب است
در علم اصول فقه به اثبات رسیده است که اگر انجام واجب مطلق مانند نماز مستلزم امور دیگری باشد و انجام دادن آن امور برای انسان مقدور باشد باید آن امور را هم بخاطر به جای آوردن واجب انجام دهد. زیرا آن امور مقدمه واجب به شمار می روند و در صورت ترک آن مقدمات اصل واجب مطلق نیز ترک خواهد شد. و چون ترک واجب خلاف امر خداست پس انجام آن مقدمات نیز به خاطر انجام اصل واجب ضروری است . از این رو دانشمندان علوم اسلامی با شرایطی که در کتابهای اصول فقه به تفصیل آمده است مقدمه واجب را واجب شمرده اند. در مساله وحدت نیز این قاعده جاری است . زیرا چنانکه می دانیم دفاع از اسلام و کیان مسلمین بر همگان واجب است و چون دفاع از اسلام بدون وحدت مسلمانان ممکن نیست امام خمینی مساله وحدت را به عنوان مقدمه واجب واجب دانسته اند. در این عبارت دقت کنید :
« بنابراین از امور مهمه ای که بر همه ما واجب است دفاع از اسلام دفاع از جمهوری اسلامی است و آن بستگی دارد به وحدت . (9 ) »
و نیز چنانکه طبق آیه ولن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا (نسا140 ) قبول سلطه کفار و اجانب بر مسلمانان حرام و قطع دست آنان از دخالت در امور کشور واجب است . برای وصول به این واجب شرعی و عقلی راهی جز اتحاد و « ید واحد بودن » وجود ندارد. امام خمینی (ره ) می فرماید :
« مسلمین به حکم اسلام باید ید واحده باشند که بتوانند دست اجانب و مستعمرین را از دخالت در کشور خود قطع کنند . (10 ) »
حضرت امام در جمله مذکور وحدت را مقدمه قطع دست بیگانگان و به عنوان مقدمه واجب واجب شمرده اند.

۴. ایمان و اتحاد دو رمز پیروزی
امام خمینی (ره ) اساس پیشرفت و تعالی جامعه را تنها بر دو پایه « وحدت مردم » و « ایمان به خدا » استوار می داند. ایشان برای عنصر وحدت در تحقق اهداف اسلام چنان اهمیتی قائل است که حتی تعهد به اسلام را منهای اتحاد بی اثر و بی نتیجه می داند :
« اساس پیشرفت شما ملت عزیز تعهد به اسلام و وحدت کلمه است . تعهد به اسلام بدون اینکه با هم اجتماع کنید در مسائل بی فایده است . اجتماع در مسائل بدون تعهد به اسلام مضر است . (11 ) »
در اندیشه حضرت امام (ره ) تاثیرگذاری دو عنصر « ایمان به خدا و اتحاد کلمه » در سعادت جامعه یک امر مسلم و قطعی است که پایه و اساس همه پیروزی ها و تحولات مهم و سرنوشت ساز اجتماعی را تشکیل می دهند و هیچ یک از آن دو برای خود جایگزینی ندارند. این نکته بارها از زبان امام و به شکل های مختلف شنیده شده است . ایشان وحدت را گاهی همراه با « اسلام » و گاهی همراه با « ایمان » و گاهی توام با « الله اکبر » ذکر می کنند. اینک چند نمونه :
« رمز پیروزی شما اول ایمان ثابت ; و بعد وحدت کلمه . این دو مطلب را حفظ کنید . (12 ) »
« اگر ما وحدت کلمه مان و اسلامیت این دو تا اگر محفوظ بماند ما پیروز هستیم . (13 ) »
« کاری بکنید که این کلمه « یدالله مع الجماعه » از دستتان نرود. اگر جماعت ها همه با هم باشند و ایده اسلامی باشد دست خدا همراهشان است . (14 ) »
پیروزیمان با وحدت کلمه و اتکای به اسلام بود الله اکبر ما را پیروز کرد حالا هم سلاح ما همان الله اکبر است و وحدت کلمه ما را پیروز کرد . حالا هم سلاح ما همان وحدت کلمه است . (15 ) »
گفتنی است مبنای اصلی دیدگاه فوق آیه کریمه واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا است . زیرا در این آیه « وحدت امت » و « محوریت الله » در کنار هم مطرح شده و هر دو با هم مورد فرمان خداوند قرار گرفته است . حضرت امام (ره ) به این معنی اشارات لطیفی دارند :
« این دو تا کلمه : همه با هم وحدت کلمه و همه با اسلام . این دو تا کلمه رمز پیروزی شما بود و عمل به آیه کریمه واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا در این آیه همین رمز است که همه تان با هم به خدا بپیوندید و جدا از هم نباشید; اجتماع با هم باشد و توجه به خدا باشد . (16 ) »
پاورقی :
1 ـ صحیفه امام ج 10 ص 155 2 ـ همان ج 16 ص 173
3 ـ همان ج 16 ص 172 4 ـ همان ج 6 ص 310
5 ـ همان ج 6 ص 6173 ـ همان ص 83
7 ـ همان ج 2 ص 8403 ـ همان ج 20 ص 226
9 ـ همان ص 1079 ـ همان ج 2 ص 403
11 ـ همان ج 15 ص 12451 ـ همان ج 6 ص 310
13 ـ همان ج 7 ص 14316 ـ همان ج 12 ص 448
15 ـ همان ج 13 ص 16155 ـ همان ج 8 ص 505

امام خمینی :
واجب است بر همه مسلمین که « باهم » باشند.
مسلمین به حکم اسلام باید « ید واحده » باشند که بتوانند دست اجانب و مستعمرین را از دخالت در کشور خود قطع کنند.
از امور مهمه ای که بر همه ما واجب است دفاع از اسلام دفاع از جمهوری اسلامی است و آن بستگی دارد به وحدت .